سوزن دوزی؛ معجزه دست زنان بلوچ - وبلاگ عینک آفتابی مردانه

به گزارش وبلاگ عینک آفتابی مردانه، سوزن دوزی یکی از صنایع دستی استان سیستان و بلوچستان است که بیشتر میان بلوچ ها رونق دارد. به سوزن دوزی در اصطلاح محلی سُوچِن دوزی هم گفته می گردد.

آوازه سوزن دوزی بلوچستان با طرح ها، رنگ ها و نوع دوخت منحصربه فردش به حدی است که این هنر مهر اصالت از سازمان یونسکو دریافت کرد. این هنر در فهرست میراث معنوی کشور و همچنین شهرستان ایرانشهر در سال 1397 به عنوان شهر ملی سوزن دوزی ثبت شده است.

هنر موروثی زنان بلوچ

در سوزن دوزی با یاری نخ های رنگی طرح های مختلفی را روی پارچه های ساده ایجاد می نمایند. این کار با یاری سوزن و قلاب انجام می گردد. طرح ها در سوزن دوزی سیستان و بلوچستان تنوع بسیاری دارند که با گذشت سالیان نه تنها از این تنوع کم نشده، بلکه زنان بلوچ با خلاقیت خود بر آن افزوده اند. هنر سوزن دوزی در سیستان و بلوچستان هنوز از مادر به دختر انتقال می یابد، برای همین سوزن دوزی بین زنان بلوچی ماندگار شده است و تقریبا تمام زنان فوت و فن این کار را می دانند. زیرا این کار را از کودکی کنار دست مادرها و مادربزرگ هایشان یاد گرفته اند. حتی بعضی زنان و دختران بلوچی نقوشی را که در ذهن خود دارند، بدون نقشه و طرح به صورت فی البداهه روی پارچه پیاده می نمایند و تبحر بعضی از آنها هم به قدری است که در حین سوزن دوزی روی پارچه نگاه نمی نمایند. یعنی کار را به صورت چپه انجام می دهند. در چپه دوزی، پشت پارچه در تمام طول کار مقابل دوزنده واقع شده است و وی طرح ذهنی خود را از سمت پشت پارچه می دوزد. فقط هر از گاهی پارچه را برمی گرداند و به سرانجام دوختش نگاه می نماید. این کار به شدت سخت است و مهارت بسیار می خواهد که فقط ازعهده زنان بلوچ برمی آید.

در بیشتر شهرهای بلوچستان مانند سراوان، سیب و سوران، گُشت، کلگان، جالق، ایرندگان، اسپکه، فنوج، پیپ، خاش، بمپور، ایرانشهر و زاهدان این هنر اصیل دیده می گردد.

مواد اولیه

برای انجام سوزن دوزی بلوچی به مواد اولیه و قابل دسترسی مانند نخ، گونی یا تارشمار(گونی یا تارشمار برای سوزن دوزی بسیار مناسب است، زیرا تاروپود آن معین و برجسته است، زنان بلوچ روی گونی سوزن دوزی را به راحتی انجام می دهند)، سوزن و پارچه مناسب احتیاج است. با استفاده از این مواد می توان انواع دوخت های بلوچی را روی پارچه سوزن دوزی کرد. نخ های ابریشمی، پنبه ای یا نخ کاموایی برای این کار مناسب هستند، اما در سوزن دوزی بیشتر از نخ پنبه ای استفاده می گردد، زیرا به راحتی در کشور قابل تهیه است. از سویی دیگر پاکستان در همسایگی سیستان و بلوچستان واقع شده است که نخ های پنبه ای از این کشور هم وارد سیستان و بلوچستان می گردد. امروزه در سوزن دوزی کمتر از نخ های ابریشمی استفاده می گردد، زیرا قیمت نخ ابریشمی گران است و خرید لباسی که با نخ ابریشمی تهیه گردد، برای بسیاری از افراد مقرون به صرفه نیست و مشتریان اندک و خاص خود را دارد.

تنوع طرح و رنگ

بعضی زنان ابتدا روی یک پارچه نخی طرح مورد نظر خود را سوزن دوزی و سپس به لباس وصل می نمایند. به عنوان نمونه سرآستین ها، جیب، یقه و دامنه لباس و پاچه های شلوار را جداگانه سوزن دوزی می نمایند و بعد به باقی مانده لباس یا تنه اصلی وصل می نمایند. بعضی نیز به طور مستقیم روی پارچه آغاز به سوزن دوزی می نمایند که کار سخت تری است. معمولا قسمت جلوی پیراهن و زیر یقه لباس زنانه سوزن دوزی می گردد.

رنگ های به کاررفته در سوزن دوزی هم با باورهای عامیانه مردم بلوچ پیوند خورده است. زنان بلوچی بیشتر از رنگ های گرم مانند قرمز استفاده می نمایند که نمایانگر روحیه سلحشوری بلوچ هاست، همچنین از نقش انسان در سوزن دوزی استفاده نمی گردد و بیشتر در آن عناصر هندسی ساده مثل مربع، مثلث و لوزی، طرح هایی مانند هشت گلبرگی یا گلی که هشت گلبرگ دارد، نقوش گیاهی و حیوانی، خطوط شکسته، منحنی و دایره در سوزن دوزی بلوچ دیده می گردد. طرح ها هم بر اساس ذهن و تخیل و باورهای زنان بلوچ شکل می گیرند.

انواع دوخت

در سوزن دوزی بلوچ سه نوع دوخت به نام های پُرکار، میانکار و کم کار رواج دارد. تفاوت این سه شیوه به میزان حجم سوزن دوزی و نقوش است. اگر تمام پارچه سوزن دوزی گردد به این دوخت پُرکار می گویند، اما اگر بیشتر قسمت های پارچه سوزن دوزی گردد و کمی از پارچه هم بدون سوزن دوزی باقی مانده باشد به آن میانکار و اگر فواصل باقی مانده زیاد باشد دوخت کم کار گفته می گردد. هر منطقه ای از سیستان و بلوچستان هم دوخت مخصوص به خود را دارد. به عنوان نمونه در سراوان دوخت دندان موشی و زیگزاگ همراه با جوک دوزی به کار برده می گردد، اما در ایرانشهر و چابهار از دوخت هایی که مستقیم روی پارچه سوزن دوزی می شوند و دارای آینه فراوان هستند، استفاده می گردد.

سوزن دوزی فقط روی لباس متدوال نیست. زنان بلوچ روی کوسن، روبالشی، رومیزی، روتختی، تابلو، کیف، جای جوراب، جلد عینک، جاکلیدی، جای دستمال کاغذی، دستمال سفره، کفش، کمربند، آباژور نیز سوزن دوزی می نمایند.

شاخص ترین و مشهورترین سوزن دوز بلوچ، مهتاب نوروزی است که آوازه ای جهانی دارد. وی در نوجوانی برای طبقه حکومتی لباس های بسیاری را سوزن دوزی کرد. هم اکنون بعضی از آثار هنری وی در کاخ موزه سعدآباد نگهداری می گردد. سوزن دوزی اشرافی دوز یا اشرافی دوچ هم به دلیل فعالیت این سوزن دوز مشهور بمپوری رواج یافت. این نوع سوزن دوزی وقت بیشتری می گیرد.

• سفر به سیستان و بلوچستان